Bewustzijn is het (geestes)vermogen van een individu om zaken die in de buitenwereld spelen waar te nemen en te verwerken. Daarvoor is de mens uitgerust met meerdere zintuigen en een stel hersens om de gegevens een plekje te geven. Dat bewustzijn is belangrijk, want het is best fijn dat als er vlakbij een brand woedt dat je dit kan waarnemen en ook weet wat je moet doen. Het bewustzijn beperkt zich wel tot de directe omgeving van een individu. Wij zijn ons ook van heel veel zaken in het leven niet bewust, terwijl we er toch mee worden geconfronteerd. Hoe bewust ben je van de impact die de broek die je draagt elders op de wereld plaatsvindt en daar individuen bedreigt?
Een spinnetje die in een regenwoud leeft, heeft waarschijnlijk ook een bewustzijn. Dat bewustzijn beperkt zich tot de omgeving waar deze leeft. Die spin heeft geen bewustzijn van de grote van de aarde en dat er elders ook land is of van het bestaan van oceanen. Die spin is zich ook niet bewust welke gevaren er zijn die voortkomen uit menselijke gedrag, zoals luchtvervuiling of klimaatverandering. Hooguit dat deze spin het ervaart, maar heeft geen bewustzijn waar het vandaan komt.
Je zou kunnen stellen dat de wereld van een mens onmetelijk veel groter is dan die van een spinnetje in een oerwoud. Dat zou moeten betekenen dat ook het bewustzijn van de mens velen malen groter moet zijn, grotere wereld, meer bewustzijn. Toch vrees ik dat dit niet parallel loopt en het bewustzijn van een mens ergens begrensd is. Zo zijn er mensen die zich bewust achten dat er een klimaatverandering is, maar er zijn ook mensen die zich daar niet bewust van zijn (of willen zijn). Hoe meer bewustzijn iemand heeft, hoe lastiger het leven wordt.
Tegenwoordig hoor je vaak dat mensen in bubbels leven. Bij een bubbel hoort een bepaalde soort informatie en andere informatie doet niet ter zake. Je zou het kunnen omschrijven als het beperken van het bewustzijn, bewust of onbewust. Er zijn mensen die bewust geen nieuws kijken of kranten lezen, dat zou je dan een bewuste inperking van het bewustzijn kunnen noemen.
De vraag is of dat kwaad kan. Dat is maar hoe je het bekijkt. Zo las ik een artikel dat mensen die in de buurt van uraniummijnen in Niger wonen in hoge mate worden blootgesteld aan radioactieve straling en jong sterven. Toch zijn hier in het westen mensen die kerncentrales als oplossing van het klimaatprobleem zien. Ook bij het produceren van windmolens en zonnepanelen moeten veel (zeldzame) mineralen gewonnen worden wat elders in de wereld een impact heeft. De mensen elders zijn zich daar van bewust, maar zijn wij dat hier in het westen ook? En is het eerlijk dat wij dat met geld afkopen?
Het waarnemen van wat in je omgeving gebeurt is ook maar beperkt. Zo woon ik in een stad omgeven met landelijk gebied met veel intensieve landbouw. De vraag is hoe bewust ik ben van de risico’s die dat oplevert. Uit metingen blijkt dat de lucht hier sterk vervuild is met fijnstof. In de stad is er hittestress, maar ook vaak overstroming. Hoe bewust ben ik me van de oorzaak en hoe bewust ben ik dat ik daar invloed op heb? En wat doe ik met die (bewuste) informatie?
Ik kan heel veel dingen bewust nalaten. Zo reis en vlieg ik zo min mogelijk. Ik eet zoveel mogelijk biologisch en probeer zo min mogelijk te kopen en zoveel mogelijk te recyclen. Daar ben ik bewust mee bezig, maar ik ben me veel minder bewust wat er gebeurt als ik de gescheiden plastic en kleding in de container gooi. Mijn impact op de omgeving kan en zal er altijd zijn. Ik woon een betonnen appartement, loop over verharde wegen en koop mijn eten deels in de supermarkt. Welke impact heeft dat?
Bewustzijn is een mooi iets, maar er zijn beperkingen. Er komen echter nog meer beperkingen aan. Voor bewustzijn zijn de hersenen belangrijk. Maar wat als we bepaalde functies van de hersenen steeds minder gaan gebruiken? Dat dreigt namelijk als Artificial Intelligence (AI) een steeds belangrijkere rol in ons leven gaat spelen. Niet alleen ‘vergemakkelijkt’ AI ons leven, we zijn ons er niet meer van bewust wie er aan de knoppen zit. Digitalisering heeft al veel fysieke mensarbeid vervangen. Waar vroeger sluizen met de hand bediend werden en een mens kon zien als iets fout ging, wordt bijvoorbeeld de hele waterhuishouding in het westen van het land via een computer door een paar mensen aangestuurd. En die computer hangt aan een netwerk en is dus te hacken. En dat geldt voor heel veel zaken. Zonnepanelen hangen ook aan het internet en het blijkt dat ook dat te hacken is. Stel dat iemand alle zonnepanelen tegelijk uitzet? Angstdenken of realiteit? Hoe bewust zijn we van deze zaken en hoe bewust moeten we van deze zaken zijn?
Dit verhaal schrijf ik op een computer, die aan het netwerk hangt. Terwijl ik dit verhaal schrijf is er via het netwerk al heel veel informatie door mijn computer gegaan. Ik heb geen benul welke informatie of dit gevaarlijk is of juist niet. Regelmatig zegt mijn (beveilings)software dat ik bepaalde acties moet uitvoeren. Zo staat er weer een software update klaar die moet worden geïnstalleerd. Geen idee waarom en wat het inhoud. Blijkbaar nodig, want als ik het niet doe loopt mijn computer gevaar, zeggen banken dat ik mijn computer niet goed onderhoudt en daar eventueel geld kwijt kan raken als door mijn fout (?) er iets gebeurt met mijn online rekening. Over bewustzijn kan je eindeloos filosoferen (en dat gebeurt ook al best lang en vaak).
Teruggaan naar de kleine wereld van het spinnetje in het oerwoud dat zal me als mens niet (meer) lukken, daarvan ben ik me nog wel bewust. Maar ik vrees dat ik van veel zaken die het gevolg zijn van mijn handelen niet bewust ben. In die zin is het leven van mensen met alzheimer of dementie mogelijk een zegen. De balans van subjectieve en objectieve waarnemingen is dan behoorlijk verstoord, zonder dat iemand zich daar bewust van is. Of is het dan toch het leven van dat spinnetje?
